در تعریف از جای جای ایران زمین که غالبا با آداب و رسوم و فرهنگ هر منطقه توصیف می شود، برای شهر یزد، اولین شهر خشتی جهان، می توان جایگاه خاص تری قائل شد. شهری که به واسطه میراث ماندگارش در کمیته میرات جهانی یونسکو یک روز «18 تیر» را به خود اختصاص داده و به حق مدعی یکی از درخشانترین سبک و سیاق های معماری در تاریخ است.
معماری یزد متناسب با اقلیم و فرهنگ جاری در مردمان این دیار بوده به نحوی که تمامی اجزای سازه‌ها وطرح کلی خانه‌ها برای زندگی بهتر و آسایش بیشتر ساماندهی شده اند. یک معماری ویژه که خاص کویر است و زیستن در آفتاب گرم تابستان و زمستان سرد را برای مردم یزد ممکن می کند.
برای مثال می‌توان به طراحی و ساخت بادگیرها در معماری یزد اشاره کرد که برای دریافت جریان باد و خنک کردن فضای درون سازه بهترین راه ممکن در زمان خود بوده است. هم چنین جهت گیری خاص خانه ها در معماری یزد، از جالب ترین عوامل وفق داده شده با اقلیم گرم و خشک یزد است.
از ویژگی های مطرح شده معماری این شهر که شاید کمتر شنیده باشید ساخت بنای خانه همسو با جهت قبله است. این موضوع سبب می شد اتاق‌های دور تا دور حیاط به شیوه‌ای هوشمندانه برای گذران تابستان و زمستان مهیا شوند. در واقع جهت ساخت یک خانه در امتداد شمال شرق تا جنوب غرب است و این خود باعث می‌شود تابستان‌ها خنک‌ترین اتاق‌ها و زمستان‌ها گرم‌ترین اتاق‌ها برای ساکنین در دو طرف حیاط به وجود آید.
قسمت‌های خنک خانه برای تابستان زیر زمین، تالار، حوض خانه، پایاب، و طنبی بود. در حالی‌که برای فصل سرد سال بهتر است از قسمت‌هایی با نام طهرانی، سه دری، پنج دری، بالاخانه و کرسی خانه استفاده می کردند. در واقع اتاق‌های تابستانی در ضلع شرقی و زمستانی‌ها در ضلع غربی خانه دایر می‌شدند.
در خانه‌های به سبک معماری یزد، مرکزی‌ترین قسمت زمین خانه به حیاط تعلق دارد. برخلاف خانه‌های امروزی که ساختمان‌ها اغلب یک یا دو طرف حیاط هستند و کمتر مواردی ساخته می‌شود که دور تا دور حیاط با اتاق‌ها محصور شود. اما چرا رعایت این قاعده در معماری یزد پا برجاست؟
در جواب این پاسخ باید گفت حیاط پنهان از دید عوام و محیطی امن برای حریم خانواده، یک ویژگی اصلی در معماری خانه‌ها در یزد است که نشان از اصل حرمت یا حجاب برای مردم دارد. این بدان معناست که با طراحی حیاط در مرکزیت خانه، هشتی‌ها، دالان‌های طویل و دیوار‌های بلند، سعی شده تا خانواده از دید غریبه‌ها دور بماند. با این ایدئولوژی تلاش برای حفظ آرامش؛ امنیت و حریم خاص سمعی و بصری در حد ممکن صورت می‌گیرد.
به علاوه، خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی توان ساخت چندین حیاط و خانه‌ای مجلل را داشتند، حیاط جداگانه برای میهمان‌ها (به اصطلاح بیرونی در تقابل با حیاط اندرونی) می‌ساخته‌اند که این موضوع نیز بر تاکید بر روی آرامش و امنیت خانه، می افزوده است. ساخت حیاط در مرکز خانه و بین اتاق‌ها در معماری یزد، یک فایده‌ی دیگر هم برای تامین سایه توسط درختان و خنک نگه داشتن فضای خانه برای تابستان‌های گرم داشته است.
خانه‌های تاجران و بازرگانان، افراد سرشناس و روحانیون بزرگ ، علاوه بر حیاط‌های بیرونی، اتاق‌های مهمان وسیع‌تری نیز برای پذیرایی و تکریم میهمانان داشته است. معمولا در وسط حیاط‌ها حوض، و در اطراف آن باغچه‌ها با درختان سازگار در اقلیم گرم و خشک، مانند پسته، انگور، انجیر و انار وجود داشته است.
دلیل تاکید بر وجود درخت و سرسبزی در حیاط احتمالا علاوه بر شادابی و سرسبزی که در برخی فصول سال به ارمغان می‌آورد، برای تامین سایه و هوای معتدل در در گرمای شدید نیز بوده است. مواد و مصالحی که در معماری یزد برای ساخت خانه‌ها بکارگرفته شده، به خوبی با اقلیم این منطقه سازگاری دارد.
اگرچه که با مرور زمان و هجمه وسیع گچ و سیمان، بافت نوین یزد هم به سازه های مدرن پیوسته اما هنوز هم در دل بافت تاریخی می توان در زمان سفر کرد و معماری شگفت انگیز سکونت گاه ها و حتی آرایش شهری را زیر نظر داشت.
پیشنهاد می شود برای تماشای هنر معمارانی که خانه را به آشیانه ای چشم نواز بدل کرده بودند؛ هر گاه گذرتان به این شهر دیدنی افتاد از خانه ملک التجار، خانه میرزا شفیع، خانه آیت الله صدوقی، خانه علی آقا شیرازی، خانه لاری‌ها (موزه اسناد تاریخی یزد) … غافل نشوید.